Kritik Sastra Akademis : "Pipisahan" jeung RAF

Analisis Struktural Roman Mércédés 190 Karangan Muh. Rustandi Kartakusuma

Abstrak

            Ieu tulisan judulna Analisis Struktural Roman Mércédés 190 Karangan Muh. Rustandi Kartakusuma. Tujuaanna, nya éta pikeun ngadéskripsikeun struktur (unsur intrinsik) nu aya dina ieu karya sastra. Metode nu digunakeun, nya éta metode struktural anu anu dumasar kana sawangan strtruktural mah sacara gurat badag ngawengku unsur-unsur (1) tema, (2) palaku, (3) plot/alur, (4), point of view jeung (5) setting.

Bubuka

            Roman, nya éta karya sastra nu mangrupa bagian tina epik panjang. Salaku karya sastra epik panjang, eusi roman ngawengku carita panjang tina sababaraha bab nu rakaet patalina. Dina ieu tulisan baris dipedar hiji roman hasil karya Muh. Rustandi Kartakusuma ku metode struktural.

            Metode struktural digunakeun pikeun napsirkeun karya nu bakal dianalisis. Strulturalisme napak kana hiji prinsip yén téks sastra téh mangrupa jalan pikeun néangan makna. Téks sastra téh nya éta dunya otonom. Téks sastra téh nya éta dunya kecap. Ku sabab kitu, makna gembleng téks sastra lain dumasar kana unsur perstuktur tapi dumasar kana hubungan antara pangwangunan hiji struktur/sistem (Dedi Koswara 2009:16).

Ulikan Teori

Roman

            Ajip Rosidi (2009:227) nétélakeun yén roman, nya éta wanguna carita dina prosa nu ngalalakonkeun hirup-hurip jelema sacara panjang lebar, upamana Baruang Ka Nu Ngarora karangan D.K. Ardiwinata, Mantri Jero karangan R. Memed Sastrahadiprawira, Lain Éta karangan Moh. Ambri, jsb. Éta istilah asalna tina basa Walanda. Istilah roman digunakeun deuih dina basa Perancis jeung Jerman. Dina basa Inggris mah nu dipaké téh istilah novel anu dina basa Walanda mah dipaké pikeun méré ngaran kana wangunan prosa nu sahandapeun roman saluhureun carita pondok; romantis cara nu kapanggih dina roman baé.

Analisis Struktural   

            Numutkeun Teeuw (dina Koswara 2009:13). Pamarékan struktural mangrupa hiji pamarékan anu nandeskeun karya sastra salaku struktur anu sipatna otonom.

             Stukturalisme téh enas-enasna mah miboga harti yén hiji karya sastra di masarakat mangrupa hiji gemblengan lantaran aya réaksi anu timbal balik antara bagian-bagianana jeung antara bagéan jeung kagemblenganana (Dedi Koswara, 2009:14). Analisis struktural nyawang unsur-unsur nu aya dina karya sastra, kayaning tema, alur, watek jeung sudut pandang tuluy ngaguar jeung nalungtik sakabéhna dumasar pikeun nempo ketertarikan jeung patalina antara sakabéh unsur jeung aspék karya sastra.

            Saheulaneun mah bisa dijinekkeun, yén nu dipaké alat pikeun ngarakrak struktur karya sastra anu dumasar kana sawangan strtruktural mah sacara gurat badag ngawengku unsur-unsur (1) tema, (2) palaku, (3) plot/alur, (4), point of view jeung (5) setting.

         

Pangarang

            Saméméhna mah Muh. Rustandi Kartakusuma (MRK) mimiti muncul dina kasusastraan Indonesia. Kungsi medalkeun kumpulan sajak nu nepi ka kiwari mangrupa salasahiji kumpulan sajak pangkandelna, nya éta Rekaman Dari Tujuh Daerah (1951). Lian ti kumpulan sajak, Muh. Rustandi Kartakusuma kungsi medalkeun hiji drama dina wangun sajak, nya éta Prabu dan Putri (1950), drama Semua Putih Semua (1961) jeung skenario pilem Lagu Kian Menjauh (1961). Tapi lolobana tulisan meunang Muh. Rustandi Kartakusuma mangrupa éséy jeung kritik dina basa Indonesia sanajan kumpulanna teu dibukukeun.

Roman

            Roman nu baris dipedar, nya éta roman katresnan karya Muh. Rustandi Kartakusuma (MRK). Bukuna dipedalkeun ku PT. Girimukti Pasaka. Ieu roman téh tadina mangrupa carita nyambung dina majalah Manglé.

Analisis Struktural Roman Mercédés 190 Karya Muh. Rustandi Kartakusuma

Sinopsis

            Ieu roman nyaritakeun kahirupan rumaja antara Dudung jeung Néndén. Dudung salaku mahasiswa nu dipikawanoh salaku playboy sabab wanoh ogé resep ulin jeung loba awéwé. Dudung ogé miboga sipat borjuis, hal ieu digambarkeun ku Mércédés 190 nu tangtuna dina mangsa harita mangrupa hiji simbol “kemewahan”.

            Dina lalakonna, Dudung kapincut ku Néndén, mahasiswa Kedokteran nu miboga sipat béda jeun awéwé séjénna. Néndén miboga prinsip nu hésé diruntagkeun ku harta.

            Didinya aya konflik batin nalika Dudung ngungkarakeun cintana ka Néndén.

Unsur Intrinsik

            Pikeun ngarakrak struktur karya sastra anu dumasar kana sawangan strtruktural mah sacara gurat badag ngawengku unsur-unsur (1) tema, (2) palaku, (3) plot/alur, (4), point of view jeung (5) setting.

            Kahiji, ngeunaan jejer. Roman Mercédés 190 miboga jejer ngeunaan kahirupan kaom rumaja. Tokoh utama, nya éta Dudung nu miboga karakter borjuis tur playboy. Digambarkeun ku ayana Mercedes 190 nu dina mangsa harita dianggap mewah. Karesepna ulin néangan mojang nu genit tapi tungtungna kapincut ku mojang nu ngaranna Néndén. Néndén mangrupa tokoh rumaja awéwé nu digambarkeun salaku rumaja nu basajan, teu genit tur miboga prinsip. Dudung kabungbuléngan, nepi ka ngudag Néndén. Néndén nu miboga prinsip teu kitu baé bisa narima playboy jiga Dudung. Aya sababaraha hal nu jadi tinimbangan Néndén dina narima Dudung.

            Nu dicaritakeun dina ieu roman bisa jadi ngeunaan krisis kajiwaan nu biasa karandapan ku kaom rumaja. Nu mindeng disabit-sabit dina dunya rumaja, nya éta krisis identitas.

            Krisis identitas mangrupa hiji kaayan batin dimana hiji jalma sadar pisan naon saha dirina jeung naon hayangna. Ngan lebah pangjurung laku lampahna manéhna teu apal atawa teu sadar.

            Lamun diimeutan, tokoh Dudung kitu deui Néndén, tétéla keur aya dina kaayaan krisis identitas. Tokoh Dudung nu digambarkeun playboy tangtuna kalayan teu sadar paripolahna aya nu dipaju pikeun negeskeun naon kahayang hirupna, kumaha mojang anu dipiharepna. Nya nalika panggih jeung Néndén téa kakara manéhna sadar yén mojang jiga Néndén nu dipiharep bisa méré katingtriman.

            Kitu ogé nalika Néndén bingung rék narima Dudung atawa henteu. Nu jadi tinimbanganna nya éta kasang tukang Dudung nu geus kasohor salaku playboy.

            Jejer ngeunaan kahirupan asmara rumaja kieu memang mindeng katitén dina karya sastra. Sanajan jejer sarupa kieu téh klise tur kadang satipeu tapi dina enas-enasna ieu roman téh geus bisa nepikeun carita kalayan hadé. Tangtuna ieu patali jeung plot ogé jalan caritana. Dina prakna, Muh. Rustandi Kartakusuma ngabuktikeun yén Mercedes 190 mangrupa karya sastra nu dipikaresep ku masarakat sabab dina mangsana taun 1982 disebut kungsi ngageunjleungkeun tur meunang pangbagéa nu ramé ti masarakat. Ieu hal nandakeun yén ieu roman téh memang pada dibaraca ku masarakat.

            Kadua, nya éta ngeunaan watek. Nu baris dipedar, nya éta ngeunaan watek tina tokoh utama di ieu roman, Dudung jeung Néndén. Numutkeun Dudung Durahman (1991:39), pancén pangarang nya éta ‘najamahkeun’ watek carita téa ka nu maraca. Kaunggulan pribadina, kaunikan pribadina.

            Dina awal carita teu disebutkeun kumaha watek Dudung sajalantrahna. Tapi MRK mampuh mungkus watek éta ku dialog jeung jalan carita nepi ka nu maca bisa ‘narjamahkeun’ watek Dudung nu playboy. Geura urang ilikan :

            Ku Dudung  katempo Jaja jeung para mojang nénjoan etalaseu. Dudung henteu keuheul. Sabar, da nyaho tina pangalaman, lolobana mojang téh sok api-api. Tara daék top-top téwéwét, tara daék pasrah sapadamayan.

            Anatomi para mojang katempo ti beulah tukang ku Dudung. Duanana maké spanrok, rok ketat. Dudung ngarénghap kawas rék ngahanju.

            “Ieu mah kudu beunang na téh! Lamun henteu, aing lain Dudung ngaranna.”

             Tina éta kutipan katitén yén Dudung remen pisan sarta geus pangalaman dina hal saperti kieu. Ngajak ulin awéwé, gunta-ganti, teu kaop nempo nu anyar. Resep ningali awéwé nu dénok. Pan nu kieu téa nu disebut playboy téh.  Malah mah katitén pisan ku ayana istilah Operasi Sapu Jagat.

            Lian ti playboy, Dudung ogé borjuis Digambarkeun ku ayana Mercedes 190 nu dina mangsa harita dianggap mewah. Ngan hanjakalna, karakter Dudung nu borjuis ieu téh ngan kagambar saaya-aya ukur ku Mercédés 190. Teu didukung deui ku katerangan séjénna.

            Sedengkeun watek Néndén, hiji rumaja awéwé nu basajan, teu genit tur miboga prinsip. Teu kataji ku lalaki sacara fisik atawa harta, tapi leuwih kana pribadi individuna.

            Simpé. Néndén surti, naon nu rék ditanyakeun ku Dudung. Kalayang ingetanana ngalayang ka Sujana, mahasiswa jurusan Landasan Kapal Terbang ITB kénéh téa. Sujana mah miboga tujuan hirup, teu kalayang-koloyong kawas playboy Dudung. Sujana mulitik, tapi pulitik keur manéhna lain kakawasaan an sich, lain kakawasaan keur manéhna sacara pribadi, tapi keur nangtukeun jalan kamekaran bangsa jeung nagara, kamekaran ka Sosialisme Indonesia, sosialisme Pancasila. Mun Sujana, Bana jeung sajabana hasil usahana, nu boga Mércédés lain waé Dudung, tapi kum bangsa sagemblengna......

......

            Kumaha ari Dudung? Boro-boro boga pikiran kitu, tujuan hirup gé can boga, teu boga. Kalayang-koloyong..........

            Katilu, nya éta nu patali jeung plot jeung jalan carita. Numutkeun Duduh Durahman (1991:39) nétélakeun yén nu dimaksud plot jeung jalan carita téh teu sarua najan duanana boh plot boh jalan carita teu beunang dipisah-pisah. Jalan carita mangrupa wadah atawa raraga pikeun plot. Pikeun nganyahokeun plot, teu meunang jalan carita kudu kabandungan. Plot téh mangrupa hiji hal anu ngalantarankeun timbulna hiji kajadian. Karya sastra anu mentingkeun jalan carita wungkul bakal karasa kaku. Jalan carita kudu didukung ku sabab musabab naon pangna nepi ka kitu.

            Dina roman Mercedes 190 katitén plot téh geus mampuh nuyun  jejer carita jeung ngahirupkeun watek. Ti mimiti maca ieu roman langsung ngajak nu maca pikeun apal sacara langsung jalan caritana. Teu maké deskripsi nanaon atawa basa-basi tapi langsung kana carita. Geura urang cutat deui naskahna

            Abus ka Jalan Braga mobil ngagelesér lalaunan pisan. Mesinna teu kadéngé disada saeutik-eutik acan. Matak pikareuwaseun jalma, teu kanyahoan deui ujug-ujug jol wéh ti tukangeun atawa gigireun. Gebeg téh! Na da éta mah......”

            Dina bagéan kahiji digambarkeun yén tokoh Dudung nu palyboy jalan-jalan ka Braga néangan mojang keur diajak ulin. Mobil Mercedes 190 nu mangrupa mobil kaluaran dina mangsa harita jadi simbol kajayaan. Dudung percaya yén para mojang bakal daék diajak ulin komo mun maké Mercedes 190. Dina bagéan kahiji ieu ogé disebutkeun yén lampah Dudung kitu nepi ka panggihna jeung Néndén.

            Duka naon nu ngalantarankeun Muh. Rustandi Kartakusuma nétélakeun hal éta padahal jalan caritana kawilang jauh kénéh kana wanohna Dudung jeung Néndén. Duka memang ieu hal téh pikeun nimbulkeun kapanasaranan ka nu maca nepi ka nu maca hayang maca carita satuluyna. Padahal loba pangarang nu miboga prinsip yén prakna carita téh kudu disimpulkeun ku nu maca. Nu ngarang ngan ukur méré gambaran ngaliwatan kekecapan jeung kalimah.

            Dina nepikeun carita Mercedes 190, Muh. Rustandi Kartakusuma réa ngagunakeun téhnik interior monologue nu ngagambarkeun kajiwaan tokoh-tokohna. Nu maca diajak teuleum kana pikiran jeung pangrasa tokohna nepi ka apal bubuk leutikna. Contona aya dina sempalan naskah ieu.

            “Henteu, henteu. Sanes ngusir, sanés tadi téh,” pokna.

            Tapi haténa ngagerentes : Na enya lain ngusir tadi téh? Lain.Lain. Néndén yakin. Ma enya aing nepi ka téga ngusir ka jelema. Niatna bisa jadi aya mimitina mah, tapi kakara dina niat da atuda éta . . . . neugtreug Kang Dudung téh.

            Ku kituna nu maca bisa nyindekkeun naon nu karandapan ku tokoh Néndén ngaliwatan kereteg haténa nu ngajenggelék dina naskah.

            Aya kaunikan sakaligus kahéngkéran nalika MKR mungkas ieu carita (énding). Unikna, nya éta ieu roman téh dipungkas ku hiji sajak. Tina ieu sajak téh nu maca kudu nyindekkeun sorangan, naha Néndén téh narima Dudung atawa henteu. Sedengkeun héngkérna, teu salawasna nu maca bisa ngaaprésiasi jeung narima maksud éta sajak. Malah mah jigana bakal loba nu bingung nepi ka nu maca teu bisa nyindekkeun ka mana arah carita jeung ahir carita. Geura ieu sajak sakaligus endingna :

Dangdaunan murudul, marurag ti jauhna

Kawas keur ngararas tatangkalan di taman Sawarga

Maruragan kalayan haté seunggah: narah, narah!

Ogé leungeun ieu ragrag

Ragrag aya di mana-mana

Tapi aya hiji nu nyangking

Ragrag dina panangan panangan-Na

Kalawan lemes taya hinggana........

            Kaopat, nya éta ngeunaan point of view ieu roman. Tétéla nu nyarita dina ieu roman téh nya pangarang. Pangarang nyaritakeun naon-naon nu karandapan ku para tokoh.

            Sakapeung pangarang ogé mernahkeun dirina dina posisi Dudung atawa  Néndén. Ngungkarakeun naon nu aya dina kereteg haté para tokoh ku cara interior monologue téa. Tapi najan kitu, pangarang geus kawilang nyugemakeun dina ngagambarkeun pangalaman jiwa para tokohna.

            Kalima, nya éta ngeunaan setting. Nu dijadikeun kasang tukang dina Mercedes 190 téh, nya éta pakumbuhan Indonesia dina alam Demokrasi Terpingpin jaman Bung Karno. Katitén tina adegan nu kaunggel dina sempalan naskah ieu.

            “ Geus din jalan gede, mobil dipengpengkeun. Palebah parapatan Jalan Ir. Juanda, kapegung: aya barisan ka lebakkeun mamawa spanduk. Ganyang Nekolim, cenah cek spanduk. Kremus tengku! Hidup Bung Karno,            Pemimpin Besar Revolusi!”

            Ieu gambaran téh ngan sakilas pisan. Boa memang ngahaja pikeun méré nyaho yén ieu roman téh dijieun dina mangsa Demokrasi Terpingpin jaman Bung Karno sarta réalitas kahirupan di Indonesia mangsa harita.

            Lian ti éta setting tempat nu dipaké dina ieu roman lolobana di sabudeureun kampus sabab tokoh Dudung jeung Néndén memang salaku mahasiswa. Ku imajinasina pangarang ogé ngagambarkeun kaayan nu futuristik, nya éta lebah adegan nalika keur aya di kafetaria Fakultas Kedokteran. Dicaritakeun kafetaria geus sakitu majuna, bisa pesen dahareun ngaliwatan televisi, peuteuy nu leungit bauna jeung tempé bacem kéju.

           

Panutup

            Dina ngawangun carita nu hadé, unsur-unsur nu ditataan di luhur téh kudu gumulung tur silih pakait nepi ka bisa ngawangun carita anu gembleng jeung kuat. Sakabéhna kudu jadi sistem nepi ka nu maca bisa “menikmati”  gemblengna carita. Sabab geus ditandeskeun ku kaum strukturalis yén hiji kesatuan struktural ngawengku satiap bagian jeung sabalikna (yén tiap bagian téh mangrupa kagemblengan).

            Ku ayana ulikan struktur bisa katangen unsur mana anu kuat dina ngawangun carita. Kitu ogé bakal katangen unsur mana anu héngkér dina carita.

            Ajip Rosidi salaku panganteur dina ieu roman nétélakeun yén carita-carita Muh. Rustandi Kartakusuma mangrupa gambaran tina pamadegan éséy-éséyna, husus nu patalina jeung budaya katut kasenian Indonesia, nya éta pangajakna sangkan mikacinta budaya titinggal karuhun nu sanajan béda jeung budaya barat tapi miboga ajén nu linuhung. Teknologi modern kudu sumujud kana kahirupan jiwa anu linuhung nu nyumber kana kaagungan talaga budaya tradisi nu mibanda kapribadian pengkuh.

            Sanggeus diulik sacara struktural ieu roman téh memang katitén aya kahéngkéran tur kaunggulanna. Tapi sanajan kitu,sanajan aya héngkérna, ieu roman geus nambahan kabeungharan karya sastra Sunda. Urang tetep sugema jeung ni’mat maca ieu roman.

            Ceuk H.B. Jassin (1966:128) mah “Satu cerita yang baik kita ingin baca berulang kali dan tiap kali kita akan jumpa dengan sudut-sudut baru yang tadinya tak kita lihat dan mengajakan batin kita.”

             Pan anu matak nineung tina ieu roman téh pesen anu ditepikeunna, nya éta ungkara Simone Weil “Cinta mah lain ku sabab tapi sok sanajan”

Daptar Pustaka

Durahman, Duduh. 1991. Sastra Sunda Sausap Saulas. Bandung: Geger Sunten.

Jassin, H.B. 1966. Kesusastraan Indonesia Modern Dalam Kritik Dan Esei.Jakarta: Gunung Agung.

Isnendes, Chye Retty. 2010. Kajian Sastra: Aplikasi Teori Dan Kritik Pada Karya Sastra Sunda Dan Indonesia. Bandung: Daluang.

Kartakusuma, Muh. Rustandi. 1993. Mércédes 190. Jakarta:PT Girimukti Pasaka.

Koswara, Dedi. 2009. Racikan Sastra. Bandung: Jurusan Pendiidkan Bahasa Daerah, FPBS, UPI.

Rosidi, Ajip. 2009. Ngalanglang Kasusastraan Sunda. Bandung: PT. Kiblat Buku Utama.